İran’ın Afrika’da Genişleyen Nüfuz Sahası
1979’da gelen İran devrimi birçok Nijeryalı Müslümana ilham kaynağı oldu. 1980’lere gelindiğinde, İran örneğinden ilham alan Nijeryalı aktivistlerin çoğu Sünniydi. Onlar için İran, genel olarak Müslümanların gerçekleştirebileceği şeyleri temsil ediyordu. İran tarafından davet edilen Zakzaki, mezhepçilik yolunu seçti. Zamanla, Şiiliğin dini sembollerini benimsedi.
Nijerya’da Şiilik, Selefilik, Sufilik ve siyasi çatışma
İran’ın da desteğiyle Nijerya’da yükselen Şii düşünce, Selefilik ve Sufilik gibi ideolojilerin çatışması zor bir denklem ortaya koyuyor.
Nijerya’da Şiilik gün geçtikçe yükselen sosyal ve siyasal bir trend olarak karşımıza çıkıyor. İran’ın Afrika’da Şii ideolojiyi desteklediği en önemli merkez olan Nijerya’da Şii ideolojinin Şii karşıtlığı, Selefilik ve Nijerya devleti ile ilişkileri karmaşık bir denklem oluşturuyor. Nijerya’da Şii ideolojinin temeline ilişkin, Alexander Thurston’un “Maydan Politics&Society”de 15 Mayıs 2017’de yayınlanan analizi Mepa News okurları için Türkçeleştirildi.
Afrika’nın en kalabalık ülkesi olan Nijerya, kıtanın en büyük Şii topluluğuna ev sahipliği yapıyor. Şiilerin Nijerya Müslümanları arasında üç milyona varan ya da yüzde 3 ile yüzde 5 arasında bir nüfus büyüklüğüne sahip oldukları tahmin ediliyor.
Ülkede en görünür ve ihtilaflara sebep olan olan Şiilik oluşumu, İbrahim Zakzaki (d. 1953) tarafından yönetilen Nijerya İslami Hareketi’dir (IMN).
Şiilik, hükümet baskısına ve Sünni muhalefetine rağmen kuzey Nijerya’da yayılıyor. Sünni muhalefetin öncülüğünü özellikle Selefi hareket üstleniyor. İronik olarak, rakip olsalar bile, hem IMN hem de Selefiler bu çatışmalardan yararlanıyorlar. Her iki hareket de, Nijeryalı Müslümanların sadakatleri için düşmanlarıyla -birbirleriyle ve diğer gruplarla- rekabete girdikçe etki alanlarını genişletiyorlar.
Nijerya İslami Hareketi’nin Kano bölgesinde 2015 düzenlediği Aşura yürüyüşünden bir kare
Nijerya’da Şiilik ve IMN
IMN, Zakzaki’nin 1970’lerde öğrenci radikalizminden ortaya çıktı. Nijerya’nın en büyük üniversitesi olan Zaria Ahmadu Bello Üniversitesi’nde Zakzaki, Müslüman Öğrenciler Topluluğu’na (MSS) liderlik etti. MSS, 1970’lerin sonlarında, Nijerya’nın Müslümanları ile Hıristiyanları ve aynı zamanda farklı Müslüman sosyal gruplarının arasında gerginliğin arttığı günlerde, gittikçe İslamcı ve agresif bir grup haline geldi. 1970’lerin sonlarında, bazı Nijeryalı Müslümanlar, sosyal hayatın İslamileşmesi için önceki yirmi yıldan daha yüksek sesle çağrı yapmaya başladılar.
1979’da gelen İran devrimi birçok Nijeryalı Müslümana ilham kaynağı oldu. 1980’lere gelindiğinde, İran örneğinden ilham alan Nijeryalı aktivistlerin çoğu Sünniydi. Onlar için İran, genel olarak Müslümanların gerçekleştirebileceği şeyleri temsil ediyordu. İran tarafından davet edilen Zakzaki, mezhepçilik yolunu seçti. Zamanla, Şiiliğin dini sembollerini benimsedi.
IMN, Doğu Afrika’da var olan İsmaili mezhebi ya da Yemen’de yaygın olan Zeydi mezhebi yerine, İran’da baskın olan “İmamiyye Şiiliği” (On iki imam) mezhebini takip ediyor. IMN, Şia’nın imamlarından biri olarak kabul ettiği Hz. Muhammed’in torunu Hz.Hüseyin’in ölümünün anıldığı Aşure gibi Şii ritüellerine de idrak eder.
Şiilik, örgüt hareketinin sadece bir yönüdür, ancak bazı açılardan, Zakzaki, geleneksel bir Nijerya Müslüman dini lideri olarak hareket eder ve takipçilerin pratik sorularını yanıtlar. (Örneğin ülser hastasının Ramazan ayında oruç tutmasının gerekip gerekmediği gibi.) Soru ve cevap oturumlarında, bazı Şii uygulamalarını reddeder, örneğin İmamların bir başkası adına Allah’a aracı olması için dua etmek.
İbrahim Zakzaki
Zakzaki’nin memleketi Zaria, onun üssü olmaya devam ediyor. Ancak yetkililerle tekrarlanan çatışmalarından dolayı, yıllarca hapiste kaldı: 1981-1985, 1987-1989 ve 1996-1998.
Kuzey Nijerya’da, Zakzaki’nin takipçileri, yetkililer ve ana akım toplum tarafından sorunlu kişiler olarak görülüyordu. Örneğin, 1991 yılında, Zakzaki’nin takipçisi Yakubu Yahaya, Kuzeydeki Katsina kentinde, Daily Times gazetesini dine küfür ettiği iddiasıyla hedef alan şiddetli bir protestoya öncülük etti.
2007 yılında, IMN, Nijerya’nın kuzeybatısındaki Sokoto’daki yetkililerle çatıştı. Bu çatışma, 2015 yılına kadar süren hukuki bir savaşı tetikledi. Zakzaki ve Yahaya’ya ek olarak, diğer önde gelen IMN liderleri arasında Kano’daki İmam Kurna ve Sokoto’daki Kasimu Umar yer alıyor. Hepsi ‘tartışmacı kişiler’ olarak kalmaya devam ediyorlar.
“Nijerya’daki Şiiliğin yüzü”
IMN, Nijerya’daki Şiiliğin yüzüdür, ancak orada sadece Şiiliği ifade etmezler. IMN ve öncülleri, bölünmeye eğilimlidir. 1994’te, Zakzaki’nin takipçilerinin bir kısmı, onun Şiiliğe dönüşünü reddederek gruptan ayrıldılar, grup kendisi ‘Cemaat Tecdid el İslam’ olarak adlandırdı.
Bu arada, IMN’den kısmen ya da tamamen farklı olan Şii akımları da var. Biri Nura Dass ve Saleh Zaria tarafından yönetilen Rasul el Azam Vakfı; Vakfın liderlerinin Zakzaki ile ‘bir iyi bir kötü’ ilişkisi vardı, fakat mevcut kriz sırasında (aşağıda açıklanacak) kendilerini onlardan uzaklaştırdılar ve Nijerya devletine bağlılıklarını beyan ettiler.
Nijerya devleti ile IMN arasındaki gerilim
Son yıllarda Nijerya ordusu IMN’ye sert karşılık verdi. Haziran 2014’te, güçlü bir paramiliter dokuya sahip olan IMN’nin Kudüs Günü geçit töreni, şiddet olaylarına sahne oldu. IMN, askeri bir devriyeyi durdurdu ve askerler yürüyüşçülere ateş açtı. Askerler, Zakzaki’nin oğullarından üçü olmak üzere onlarca kişiyi öldürdü.
IMN ile Nijerya devleti arasındaki en son gerilimler Aralık 2015’te başladı. Zaria’daki bir tören sırasında, IMN bir otoyolu kapattı ve Genelkurmay Başkanı Tukur Buratai’yi taşıyan bir konvoyu durdurdu. Generalin adamları, Şii gençlere ateş açtı. Olayı bir suikast girişimi olarak gören ordu, Zakzaki’yi tutukladı.
Ortaya çıkan şiddet yaklaşık 300 kişinin ölümüne ve onlarca kişinin tutuklanmasına neden oldu. Zakzaki’nin kıdemli yardımcılarından bazıları ‘İran destekli terörizme’ destek olmakla suçlandı. Onlar ise suçsuz olduğunu iddia ediyor. Ölenler arasında Zakzaki’nin üç genç oğlu vardı.
Nijerya’da güvenlik güçleri ve IMN göstericileri sık sık karşı karşıya geliyor
Zakzaki hapiste kalmaya devam ediyor [Editörün notu: 28 Kasım 2018 itibariyle Zakzaki halen hapiste.] Devletin adaletsizce onlara zulmettiğine inanan IMN, başkentte ve kuzey kentlerinde “Zakzaki’yi Serbest Bırakın” adı altında şiddetli protestolar başlattı. Aralık 2016’da, bir Federal Yüksek Mahkeme, yetkililere, suçlama olmadan tutukluluğun yasadışı olduğu gerekçesiyle Zakzaki’yi serbest bırakmalarını emretti.
Sağlık durumu kötü olan ve çok sayıda acil talep dikkatine sunulan Nijerya Cumhurbaşkanı Muhammadu Buhari, Zakzaki’yi serbest bırakmayı reddetti ve Uluslararası Af Örgütü gibi insan hakları örgütlerinden tepkiler yükseldi. Buhari’nin yokluğunda görevli olan Başkan Yardımcısı Osinbajo da Zakzaki’yi serbest bırakmayı reddetti.
Krizin ortasında, eyalet yönetimleri IMN karşıtı hareket ediyorlar. IMN’nin kalesi olan ve Zaria şehrinin bağlı olduğu Kaduna eyelatinde hareketin faaliyetleri yasaklandı. Dinler arası çatışmaların yoğun olduğu Plateau’da, en kalabalık kuzey eyaleti olan ve Şii aktivizmi için bir merkez olan Kano’da yetkililer IMN’nin faaliyetlerini kısıtladılar.
Nijeryalı demokrasi yanlısı aktivist Jibrin İbrahim, IMN’nin Kaduna’da yasaklanmasını “Örgütün yasaklanması, örgüt üyeleri tarafından kendi dinlerini uygulamada anayasal haklarının yasaklanması olarak anlaşılacaktır.” diyerek eleştirdi. Devlet yetkilileri IMN’ye baskı uygularken, diğer Müslüman gruplar örgütün dini meşruiyetini sorgulamakta.
Şii karşıtlığı
Şii karşıtı düşünce kuzey Nijerya’da güçlü ve büyümeye devam ediyor. Bir noktaya kadar Şiilik ve Şii karşıtlığı birlikte gelişir, çünkü bazı Sünni aktörler iddia edilen Şii tehdidine karşı çıkarak bu durumdan yararlanırlar.
Şiiliğe karşı en çok tepki, tamamen yazılı naslara dayalı bir din anlayışına sahip olan ve kendini Sünni İslam’ın en saf hali olarak gören Selefi hareketinden geliyor.
Dünyanın dört bir yanında, Selefiler keskin bir biçimde Şii karşıtıdır. En iyi ihtimalle, Nijerya ve diğer yerlerdeki Selefiler, Şia’nın kitlesini çok cahil görüyorlar. En olumsuz olarak ise, Şiileri hain, kafir ve “terörizm” ihraç eden kişiler olarak görüyorlar. Selefiler, Şiilerin Hz. Muhammed’in sahabelerine karşı antipati duymalarına atıfta bulunarak genellikle onları “Rafizi” – “reddediciler” diye adlandırırlar.
